Omgevingsmonitoring Listeria monocytogenes
Dit is een premiumartikel. Premiumartikelen maken deel uit van het Normec Foodcare Kenniscentrum abonnement. Alle kennis en ervaring vanuit elke expertise komt samen in de Kennisbank. Je vindt hier alle relevante informatie over diverse productgroepen en wetgeving. Benieuwd? Lees wat het Normec Foodcare Kenniscentrum jou kan bieden.
Het onderzoeken van de productieomgeving op aanwezigheid van Listeria monocytogenes is voor veel levensmiddelenbedrijven een verplichting. Tegelijkertijd is het best ingewikkeld om een monitoringsplan op te stellen. In dit artikel beschrijven we waar je op moet letten.
Soms zijn bedrijven terughoudend met het uitvoeren van omgevingsonderzoek naar Listeria monocytogenes. De gedachte is dat er direct een probleem is wanneer het pathogeen wordt aangetroffen, waardoor sommige bedrijven liever minder dan vaker de omgeving onderzoeken. Dit is echter niet de juiste insteek. Het doel van omgevingsmonitoring is juist om de bacterie te vinden en zo problemen met je producten te voorkomen.
Je wilt als bedrijf namelijk weten waar Listeria monocytogenes zicht ophoudt in de fabriek en op welke plekken er opbouw is van dit pathogeen. Wanneer de bacterie in de fabriek aanwezig is, kan dit door bijvoorbeeld water, materialen of mensen verspreid worden en mogelijk producten besmetten. Op basis van informatie die uit omgevingsmonitoring naar voren komt, kan het bedrijf maatregelen nemen of aanscherpen om productbesmetting te voorkomen. Dus juist door Listeria monocytogenes te vinden, kun je gericht acties nemen om te voorkomen dat het een issue wordt.
Vanaf maart 2025 zijn veel levensmiddelenbedrijven in België verplicht een monitoringsplan voor omgevingspathogenen op te stellen volgens de autocontrolemodule GM4. Ontdek in dit Kennisevent op 20 februari 2025 wat dit voor jou kan betekenen.
Het doel is dus het vinden van Listeria monocytogenes, als dat aanwezig is in je bedrijf. Hoe pak je dat aan? Stel voor het opstellen van het monitoringsprogramma allereest het risico van de activiteiten vast. Het risico voor het proces heeft bijvoorbeeld te maken met de aard van het proces: droog of nat proces, met open of gesloten producten. Een droog proces met gesloten producten brengt een kleiner risico van insleep en besmetting met zich mee.
Stel vervolgens binnen de fabriek risicozones vast op basis van hoogte van risico voor besmetting van het product. Vaak is de meest risicovolle zone daar waar onverpakt eindproduct aanwezig is dat geen verdere behandeling ondergaat waardoor Listeria monocytogenes afgedood zou worden. Geldt er een CCP (Critical Control Point) waarmee Listeria monocytogenes in het product wordt afgedood? Dan is de ruimte voor de CCP waarschijnlijk geen hoog risico. Het kan echter wel als hoog risico beoordeeld worden als medewerkers door schoenen of materialen de aanwezige Listeria monocytogenes kunnen verplaatsen naar ruimten met gekookt product. Wees dus kritisch bij het vaststellen van de risico-indeling.
Hierna bepaal je welke punten bemonsterd zullen worden. Kies zowel voor punten waar producten direct contact mee hebben, als voor punten waar geen direct contact is. Ook hier geldt: kies punten op basis van risico. Denk bijvoorbeeld aan oppervlakken of materialen die Listeria monocytogenes door de fabriek kunnen verspreiden, zoals de borstelbaan voor schoenen (het afstapje na de borstelbaan), de schoenen zelf of schoonmaakmaterialen.
Belangrijk is daarnaast om niet altijd monsters te nemen op dezelfde plek, maar dit te roteren om zo een meer compleet beeld te krijgen van het voorkomen van het pathogeen in de productieomgeving.
Autocontrole module GM4 beschrijft de eisen aangaande omgevingsmonitoring in België. Deze module stelt dat naast het risico op aanwezigheid van Listeria monocytogenes ook andere omgevingspathogenen beoordeeld moeten worden. Op basis van een risico analyse dienen productomgevingen te worden ingedeeld in risico zones. In hoog risico zones moeten meer monsters worden genomen dan in laag risico zones. Verder wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen directe contact punten en punten waar geen direct contact met levensmiddelen mogelijk is. Zowel frequentie van de staalname als het aantal staalname en de keuze van welke contactpunten wel/niet dient onderbouwd te worden met een risico analyse. De module geeft aan welke parameters in deze risico analyse moeten meegenomen worden.
Verder wordt specifiek gevraagd om ook monsters te nemen vóórdat reiniging heeft kunnen plaatsvinden om een beeld te krijgen op mogelijke aanwezigheid van pathogenen in de omgeving. Ook wordt aangeraden om bij aanwezigheid genotypering uit te voeren. Zo is het beter mogelijk een oorzaakanalyse uit te voeren voor positieve staalnames. Ook kunnen er gericht acties worden ondernomen.
In Informatieblad 85 (Handboek Levensmiddelenmicrobiologie) beschrijft NVWA als uitgangspunt voor omgevingsmonitoring dat minimaal 4 keer per jaar 10 relevante monsters genomen moeten worden. Dit aantal wordt gezien als minimum. Afhankelijk van het vastgestelde risico, moeten meer en vaker monsters genomen worden. Daarnaast moeten ruimtes met het hoogste risico vaker bemonsterd worden dan ruimtes met een lager risico.
Neem je monsters direct na de schoonmaak, dan controleer je de effectiviteit van de schoonmaak. Dit sluit niet aan bij het doel van de omgevingsmonitoring. Het beste is om tijdens (bij voorkeur minimaal 2 uur na start productie) of direct na productie monsters te nemen. Hiermee onderzoek je welk effect of welke mate van insleep het proces heeft op de aanwezigheid van Listeria monocytogenes in de omgeving.
Een van de basisvoorwaarden van voedselveilig produceren en het voorkomen van groei van pathogenen is goede hygiënepraktijken. Het uitvoeren van product- en omgevingsmonitoring moet gezien worden als enkel een verificatie, een controle van genomen hygiënemaatregelen. Het uitvoeren van analyses zelf is geen beheersing en een monitoringsplan alleen kan geen borging van het risico op Listeria monocytogenes garanderen.
